موسي خوارزمي، پدر جبر

ابوعبدالله محمد بن موسي خوارزمي، رياضي‌دان پرآوازه‌ ي ايراني، چنان‌كه پژوشگران اروپايي نيز بدان معترفند، يكي از بزرگ‌ترين رياضي‌دانان همه‌ي اعصار به شمار مي‌آيد. با اين همه از زندگاني وي آگاهي اندكي در دست است. بر پايه‌ي همين اطلاعات اندك، مي‌توان گفت كه وي به احتمال زياد از حدود سال ۱۷۰ تا پس از ۲۳۲ هجري قمري، ۸۵۰-۷۸۸ میلادی مي‌زيسته است. كتاب حساب خوارزمي باعث آشنايي مسلمانان و سپس اروپايي‌ها با رقم‌هاي هندي و شيوه‌ي حساب هندي شد و كتاب جبر و مقابله نام نويسنده‌اش را به عنوان بنيانگذار جبر در يادها ماندگار كرد. وي را معلم واقعي ملل اروپايي در علم جبر مي‌دانند.

جُرج سارتُن پژوهشگر آمريكايي در كتاب مشهور خود، به نام «مقدمه بر تاريخ علم»، آورده است: «خوارزمي بزرگترين رياضي‌دان عصر خود، و در صورت در نظر گرفته شدن همه‌ي جوانب، يكي از بزرگترين رياضي‌دانان همه‌ي اعصار به شمار مي‌آيد.» او خوارزمي را يكي از بنيانگذاران آناليز يا جبر به صورتي جدا از هندسه دانسته است، زيرا كتاب جبر و مقابله حل آناليزي معادلات درجه‌ي اول و دوم را در بر دارد. سارتن به همين جهت نيمه‌ي اول قرن نهم ميلادي را عصر خوارزمي ناميده و فصلي از كتاب خود را به نام او مزيّن ساخته است.‏‏‏
كلمه‌ي Algebra نیز از نام همین كتاب حساب ‌الجبر و المقابله گرفته شده است. که البتّه فقط قسمت اوّل اين كتاب به آنچه جبر مي‌ناميم ارتباط دارد.


خوارزمي رساله‌اي هم در زمينه‌ي شمار هندي-عربي نوشت، الجمع و التفريق بحساب الهند.
که متن عربي آن گم شده‌است ولي ترجمه ا‌ي از اين كتاب به لاتين به نام Algoritmi de numero Indorum (به معني الخوارزمي در باب روش حساب هندي) باعث برخاستن كلمه‌ي الگوريتم شد. البتّه اين ترجمه دقيقاً با متن كتاب خوارزمي انطباق ندارد. بسياري از ترجمه‌هاي اين كتاب با عبارت dixit Algorismi (الخوارزمي چنين مي‌گويد) آغاز شدند، كه در قرون وسطي استفادهً كلمه‌ً الگوريسم براي اشاره‌ به حساب با ارقام هندي را سبب شد. كلمه‌ي امروزي الگوريتم به معنی قاعده محاسبه، از اين واژه مشتق شده است.

کتاب صورةالارض که اثری است در زمینه گیتاشناسی که حدود سال ۱۹۵–۱۹۶ نوشته شده‌است و تقریباٌ فهرست طول‌ها و عرض‌های همه شهرهای بزرگ و اماکن را شامل می‌شود. این اثر که احتمالاٌ‌ مبتنی بر نقشه جهان‌نمای مامون است (که شاید خود خوارزمی هم در تهیه آن کار کرده بوده باشد)، به نوبه خود مبتنی بر جغرافیای بطلمیوسی بود. این کتاب از برخی جهات دقیق‌تر از اثر بطلمیوس بود.

خوارزمی دو کتاب نیز در باره اسطرلاب نوشته است.
۱. عمل الأسطرلاب. درباره ساخت اسطرلاب
۲. العمل بالأسطرلاب. دربار ه كار با اسطرلاب

آثار دیگر خوارزمي عبارتند از:

• زيج (جدول‌هاي اخترشناسي) که يكي از مهم‌ترين و مشهور‌ترين آثار اوست. اين زيج از لحاظ تاريخ رياضيات و نجوم بسيار مهم است، زيرا نخستين اثري است كه در آن تابع جِيْب (معادل تابع سينوس) به كار رفته است.
• مقاله في استخراج تاريخ اليهود و اعيادهم. اين اثر يكي از كهن‌ترين پژوهش‌هاي موجود درباره تقويم و گاه‌شماري يهود.
• كتاب الرُخامَه. درباره چگونگي ساخت و نصب ساعت‌هاي آفتابي افقي.

موسي خوارزمي - ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد

صفحه‌ای از کتاب جبر خوارزمی