زَکَریای رازی

ابوبكر محمد بن زكرياي رازي (۲۵۱ ه.ق. – ۳۱۳ ه.ق) بزرگ‌ترين پزشك ايراني كه در زمينه‌ي شيمي، فيزيك و فلسفه نيز پژوهش‌هاي ارزنده‌اي داشته است. شمار كتاب‌ها و رساله‌هاي او را بيش از ۲۰۰ نوشته‌اند كه دانش‌نامه‌ي پزشكي الحاوي، شناخته شده‌ترين آن‌هاست. كشف الكل و اسيد سولفوريك را به او نسبت مي‌دهند. ترجمه‌ي كتاب المنصوري او نخستين كتاب پزشكي است كه با شيوه‌ي چاپ گوتنبرگي در اروپا چاپ شد. او دانشمندي تجربه‌گرا بود و مي‌گفت: تجربه بهتر از علم طب است.
به گفته جرج سارتن، پدر تاریخ علم، رازی «بزرگ‌ترین پزشک قرون وسطی بود.» این دانشمند ایرانی از آن‌جا که کتاب‌های خود را به زبان عربی می‌نوشت، نزد غربیان به جالینوس عرب نیز مشهور بوده‌است.
وی فصل ۳۳ از كتاب «مقدمه‌ بر تاريخ علم» را عصر بيروني نام‌ نهاده است و دليل اين كار را چنين بيان می کند: «گزاف نخواهد بود اگر بگوييم كه اين دوره نشانه‌ اوج تفكر قرون وسطايي بود. رهبران بزرگ چنان فراوان بودند؛ ابن‌يونس، ابن‌هيثم، بيروني، ابن سينا، علي‌بن‌عيسي، كرجي، ابن‌جبرول كه دست كم براي لحظه‌اي تاريخ‌نگار را مبهوت مي‌كنند. گرچه همه اينان مردان ممتازي به شمار مي‌رفتند، اما دو تن، سر و گردني از ديگران برتر بودند. بیروني و ابن‌سينا. بيش‌تر به خاطر اينان بود كه آن عصر، اين چنين درخشان و برجسته مي‌نمود.»


رازی به گفته خودش در جوانی عود می‌نواخت و ‏گاهی شعر می‌سروده‌ است. بعدها به کار زر گری مشغول شد و پس از آن ‏به کیمیا روی آورد، و پس از آن‌که در این راه ‏چشمش در اثر کار زیاد با مواد تند و تیز بو آسیب دید، برای درمان چشم به ‏پزشکی روی آورد.

رازی برای ‏آموختن علم به بغداد که در آن زمان به صورت مرکز بزرگ ‏علمی دوران و جانشین دانشگاه جندی‌شاپور بود، سفر کرد و مدتی نا معلوم در آن‌جا اقامت گزید و به ‏تحصیل علم پرداخت و سپس ریاست بیمارستان معتضدی را برعهده ‏گرفت. پس از مرگ معتضد خلیفه عباسی به زادگاهش «ری» بازگشت و عهده‌دار ‏ریاست بیمارستان ری شد و تا پایان عمر در این شهر به درمان بیماران ‏مشغول بود. در آخر عمر رازی نابینا شد، درباره علت نابینا شدن رازی ‏روایت‌های مختلفی وجود دارد [⇓]،
بیرونی سبب کوری رازی را کار مداوم با ‏مواد شیمیایی چون بخار جیوه می‌داند.

‏ابن‌الندیم در کتاب الفهرست خود می‌گوید: وی مردی کریم و نیکوکار بود و ‏نسبت به مردم خیرخواه، با فقرا و بزرگان با حسن رافت بود، و کوشش ‏بسیار در تحصیل علم و کسب معرفت می‌کرد.


رازی پایه‌گذار شیمی‌ نوین

رازی تحصیل شیمی را قبل از پزشکی شروع کرده‌است و در آن آثاری ‏چشم‌گیر از خود برجا گذاشته‌است.
وی پایه‌گذار شیمی‌ نوین است و باید او را یکی از بنیانگذاران علم شیمی بدانیم.
‏او کیمیاگری را باور دارد و بعضی از کیمیاگران معاصر در ایران نوعی از تبدل ناقص فلزات را به طلا «تبدل رازی» می‌نامند. در کتاب «سرالاسرار» او می‌خوانیم که مواد ‏را به دو دسته فلز و شبه فلز (به گفته او جسد و روح) تقسیم می‌کند و اگر ‏در این زمینه اشتباهاتی ‌می‌کند، چندان گریزی از آن ندارد. برای نمونه جیوه ‏را شبه فلز می‌خواند در صورتی که فلز بودن جیوه اکنون آشکار است. او در ‏شیمی کشفیات بسیار دارد:

رازی کاشف جوهر گوگرد (اسید سولفوریک) و الکل است.


• الکل
• اسید سولفوریک

جوهر به معنای «اصل و خلاصهٔ هر چیز» است و در گذشته بعضی از اسیدها را به نام جوهر می‌خوانند. مانند جوهر سرکه (اسید استیک)، جوهر شوره (اسید ازتیک) و جوهر لیمو (اسید سیتریک).
رازی از تاثیر محیط قلیایی بر کانه پیلیت، اسید سولفوریک فراهم کرد و با ‏داشتن اسید سولفوریک بدست آوردن دیگر اسیدها آسان بود. ‏‏


• از تاثیر آب‌آهک بر نشادر (کلرید آمونیوم)، اسید کلریدریک بدست ‏آورد. ‏
• با اثر دادن سرکه با مس استات مس یا زنگار تهیه کرد که با آن‌ها را ‏زخم را شستشو می‌دادند. ‏
• از سوزاندن زرنیخ (آرسنیک)، اکسید آرسنیک یا مرگ موش فراهم کرد. ‏
• اسید سیتریک:
  برای نخستین بار از نارنج اسید سیتریک تهیه کرد. ‏
• آلکالوئید:
  او نخستین پزشکی است که داروهای سمی‌ آلکالوئید ساخت و از آن‌ها ‏برای درمان بیمارانش بهره گرفت.
• رازی اولین طبیبی است که در عالم طب از سل مفصلی انگشتان صحبت کرده‌است.
• او نخستین کسی بود که اجسام را به سه گروه جمادی، نباتی و حیوانی تقسیم کرد.
• وی به عنوان اولین طبیب استفاده از پنبه را در طب آورده است.
• رازی از اولین افرادی است که بر نقش تغذیه در سلامتی و درمان تاکید بسیار دارد. رازی کتابی درباره تغذیه دارد به نام «منافع‌الاغذیه و مضارها» که یک دوره کامل بهداشت غذایی است.
• رازی اولین کسی است که تشخیص تفکیکی بین آبله و سرخک را بیان داشته‌است. در کتاب آبله و سرخک رازی در مورد آبله و سرخک چه قبل از ظهور بیماری و چه بعد از آن و جلوگیری از عوارض بیماری به اندام‌های بدن تدابیری آورده شده‌است.
• در دوران رازی تشریح جسد انسان رواج نداشت و این کار را ناپسند می‌دانستند و عموماً به تشریح میمون می‌پرداختند. رازی در کتاب‌های خود از جمله کتاب الکناش المنصوری از تشریح استخوان‌های و عضلات ، مغز، چشم، گوش، ریه، قلب، معده و کیسه صفرا و... سخن گفته‌است و طرز قرار گرفتن ستون فقرات و سوراخ‌ها و زائده‌های آن و نخاع شوکی را به خوبی شرح داده‌است. رازی اولین پزشکی است که بعضی از شعب اعصاب را در سر و گردن شناخته و راجع به آن‌ها توضیحاتی داده‌است.

رازی درباره «آبله و سرخک» کتابی نگاشته و درآن تاکید کرده‌است در صورتی که درمان سنگ مثانه با راه‌های طبی مقدور نباشد، باید به عمل جراحی پرداخت و در این کتاب از اسبابی که با آن عمل سنگ مثانه را انجام می‌داده، نام می‌برد.


در مورد آثار رازی، در کتاب «مولفات و مصنفات ‏ابوبکر محمد بن زکریای رازی» از محمود نجم‌آبادی استاد دانشگاه تهران، ‏فهرست‌های ارائه شده توسط ابن الندیم و ابوریحان بیرونی و قفطی و ابن ‏اصیبعه با یکدیگر تطبیق داده شده،‌ و در مجموع ۲۷۱ کتاب و رساله و مقاله از رازی فهرست شده‌است.
بزرگترین اثر پزشکی وی دایره المعارف جامع الکبیر معروف به المعادی است که نوشتن آن در حدود ۱۵ سال طول کشید.


ابوبكر محمد بن زكرياي رازي - جزیره دانش
ابوبكر محمد بن زكرياي رازي - ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد

زَکَریای رازی، عقاید و مرگ

رازی در دوره سامانيان بلخی می زيسته است، دوره ايکه پس از سيصد سال قتل و قارت، ويرانی تمدن و علم زدايی و بدار آويختن عالمان از سوی متجاوزين عرب، در آن کمی مجال زيستن فراهم آمد و زمينه انديشيدن و بيان انديشه ها پيدا گشت.

بدون شک می توان ابوبکر محمد بن زکریا رازی را بزرگترین آزاد اندیش تمام دنیای اسلام نامید. وی نه تنها بزرگترین پزشک دنیای اسلام، بلکه یکی از بزرگترین پزشکان تمام زمانها بوده است.
مطالعه دفاتر پزشکی ای که رازی نوشته است به خوبی نشان میدهد که رازی شخصی بسیار آزاد اندیش بوده است و از تعصب و انجماد فکری کاملا بدور بوده است.

اما چیزی که باعث شد مسلمانان به شدت رازی را تکفیر کنند، دیدگاه های رازی در مورد ادیان بود. رازی هیچ آمیختگی و همگونی ای را در میان فلسفه و دین نمیدید. در دو کتاب روشنگرانه که یکی از آنها بعدها یکی از معروف ترین کتابهای کفر آمیز آزاد اندیشان اروپایی (سه دغلکار ۱) را نیز بطور مستقیم تحت تاثر خود قرار داد، تنفر و ضدیت خود از ادیان مبتنی بر وحی را آشکار کرد.


کتاب کفر آمیز! رازی «در باب رسالت» از دست مخالفان وی نجات نیافت، اما محور اصلی کتاب ارجحیت استدلال بر وحی و معرفی فلسفه بعنوان تنها راه حقیقت و سعادت بوده است.
بيشترين معارضان زکريای رازی را اهل تشيع و اسماعيليه تشکيل ميداد. زيرا حضرت رازی در کتاب «مخاريق الانبيا» به رد مساله نبوت پرداخته است و چون با تصنيف مساله نبوت مساله امامت نيز سست می شود، اهل تشيع و اسماعيليه بيشتر از ديگری فرق مذهبی در مقابله با رازی قرار گرفتند.
از جمله حميدالدين کرمانی مشهور به حجت العراقين که از بزرگان دعات اسماعيليه بود، و بعد ها هم ناصر خسرو و قباديانی است که تقريبا بيشترين موضوع کتاب زادالمسافرين خويش را در رد نظريات خردگريانه رازی بنابر تمايل که بر فاطميه داشت نوشته است.

اما، با خواندن «زاد المسافرين» جوينده حقيقت می توانند بسياری از فريضه های علمی رازی را دريابد، زيرا ناصر خسرو، برای رد نظريات آن مرد خرد، نقل و قول هایی از کتاب او جمع آوری و ذکر نموده است که همين مسئله ارزش کتاب زادالمسافرين او را بالا برده است.

از آثار کفر آمیز رازی!، تنها قسمتهایی که یک نویسنده اسماعیلی بر آن نوشته است باقی مانده است، در اینجا دو نظریه بنیادی و جسورانه از این اثر را باز خواهیم گفت.
همه انسانها برابر هستند، و بطور برابری دارای استعداد استدلال شده اند، و نباید استعداد استدلال خویش را در برابر ایمان کور دست کم بگیرند و از دست بدهند.
این استدلال است که انسان را قادر میسازد تا حقایق علمی را مستقیما دریافت دارد.

رازی پیامبران را بطور اهانت آمیزی «بزهای ریش بلند» میخواند و میگوید این بزهای ریش بلند هرگز نمیتوانند ادعا کنند که دارای برتری فکری و روحانی خاصی نسبت به بقیه هستند. در ادامه میگوید این بزهای ریش بلند در حالی که مردم را با غرق کردن خود در دروغهایی که از خود تراوش میکنند به اطاعت کور کوران از «گفتار ارباب» فرا میخوانند؛ ادعا میکنند که با پیامی از طرف خدا آمده اند.

معجزات پیامبران نیرنگهایی هستند که بر حیله گری استوارند، و یا داستانها و روایاتی که از آنها به یاد مانده است مشتی دروغ است. باطل بودن تمام چیزهایی که پیامبران میگویند، از این حقیقت آشکار میشود که گفتارهایشان با یکدیگر در تضاد است، پیامبری آنچه پیامبر دیگر منع کرده را در حالی که خود را مخزن و انبار حقایق میداند مجاز میگرداند. انجیل تورات را نقض میکند و قرآن انجیل را.
در مورد قرآن بعنوان مثال، که یک مجموعه طبقه بندی شده از «افسانه هایی پوچ و متناقض» است که بطور مضحکی آنرا بی مانند میخوانند و این در حالی است که در واقع ادبیات و زبان، سبک و این لاف معروف «فصاحتش» از بی عیب و نقص بودن بسیار دور است.

آداب و رسوم، سنت و تنبلی فکری باعث میشود که انسانها رهبران مذهبیشان را کورکورانه دنبال کنند. ادیان اصلی ترین دلیل جنگهای خونینی بوده اند که نوع انسانها را بلا زده کرده است.

ادیان همچنین دشمن ثابت قدم تفکر فلسفی و تحقیقات علمی بوده اند. نوشتارها و کتابهای به اصطلاح مقدس بی ارزش هستند و ضرر آنها برای انسانها تاکنون بیشتر از فایده آنها بوده است، در حالی که نوشتارهای قدمایی همچون افلاطون، ارسطو، اقلیدس و بقراط، تابحال خدمات بسیار بیشتری را به انسانیت رسانده است.

کسانی که دور رهبران دینی جمع میشوند، بی بخردان و یا نوجوانان هستند. دین حقایق را پنهان میکند و کینه را پرورش میدهد. اگر قرار باشد کتابی درون خودش حقانیت و نتیجه از وحی بودن اش را آشکار سازد، رساله های هندسی، ستاره شناسی، پزشکی و منطق میتوانند این ادعا را خیلی بهتر از قرآن مشخص کنند.

این ادعای رازی در مقابل مسلمانان تندرویی مطرح شده است که میگفتند زیبایی و فصاحت قرآن (که رازی آنرا رد کرده است) رسالت محمد و حقانیتش را به ثبوت میرساند.

در فلسفه سیاسی، رازی معتقد بود که اشخاص میتوانند در یک جامعه منظم بدون اینکه در وحشت از قوانین مذهبی ای که پیامبران انسانها را به پیروی از آنها مجبور ساخته اند زندگی کند. مسلما چیزهایی که شریعت اسلامی آنها را منع کرده است، همچون نوشیدن شراب نتوانسته است دردسری برای رازی ایجاد کند و همانطور که رفت، رازی معتقد بود که این فلسفه و استدلالات انسانی است که باعث سعادت و پیشرفت انسانها است نه دین و مذهب.

و بالاخره رازی معتقد به پیشرفت فلسفی و علمی بود. معتقد بود که علوم از نسلی به نسل دیگر پیشرفت میکنند. معتقد بود که اشخاص باید با بینش آزاد و بدون تعصب باشند، و مشاهدات تجربی را تنها به این دلیل که با پیشفرض های قبلی آنان همخوانی ندارد رد نکنند. رازی معتقد بود که کارهای علمی و فلسفی او با کارها و نظریات انسانهایی از لحاظ علمی برتر از او، در آینده جایگزین خواهد شد.

از آنچه گذشت، آشکار است که در دوران میان سالی تاریخ مدرن، رازی پرقدرت ترین انتقادات را، چه در اروپا و چه در جهان اسلام، بر علیه دین انجام داده است.



سرانجا ، رازی اين بزرگ انديشمند همه زمان ها نتوانست از دست خشک انديشان و خليفهً ستمگران (المقتدر باالله) جان سالم بدر ببرد. او را بدستور خليفه عباسی دستگير کردند و نزد وی بردند.
خليفهً نابخرد و کوته انديش، دستور داد آنقدر کتابش را برسرش بکوبند تا يا سرش شکسته شود يا کتاب. ماموران خليفه ، آنقدر کتاب اين بزرگ انديش مرد را به سرش کوبيدند تا وی نابينا شد.

پس از آنکه رازی نيروی بينايش را از دست داد. چشم پزشکی حاضر شد ، چشمان وی را درمان کند. ولی رازی از پذيرش پيشنهاد او خود داری کرد و گفت:
من از اين دنيا به اندازه کافی ديده ام و نيازی ندارم که آنرا بيشتر به بينم. رازی پس از مدت کوتاهی از جنايت که خليفه عباسی در باره اش مرتکب شد بود، جان سپرد.» ۲

جنايت خليفه عباسی در مورد رازی بزرگ پژوهشگر نامی ايران شجاع الدين شفا نيز تاييد نموده می نويسد : «رفتار ی که با دو تن از نوابغ دانش ايران و دنيای اسلامی و تاريخ بشريت، يعنی زکريای رازی و ابوعلی سينا صورت گرفت، نمودار گويايی از تضاد هميشگی دانش و تعصب مذهبی است. زکريای رازی، اين بزرگترين پزشک تاريخ اسلام، به روايت برخی از تاريخ نگاران در سنين پيری بر اثر آنکه کتابهای او را بر سرش کوبيدند بينايی خود را از دست داد.» ۳

رازی در باره زندگی پس از مرگ سکوت کرده و مانند اپيکو کوشش می کند ، ترس از مرگ را به وسيله نيروی خرد کاهش بدهد. عقيده رازی درباره مرگ در چکامه ای که او در سن سالخوردگی سروده، به شرح زير کوتاه شده است:
براستی که من بدون اينکه بدانم ـ نابود می شوم.
زمانی که مرگ دستش را روی قلبم می گذارد،
و در گوشهايم زمزمه می کند که بايد بروم
من نمی دانم به کجا خواهم رفت
      من نمی دانم،
          هنگامی که روحم
از خانه تباه شدهً گوشتی خود خارج می شود،
              کجا خواهد خفت. ۴

---

بخشی از منابع:

• ۱. نام کتاب به لاتین «De Tribus Impostoribus»، می باشد که از کتب کلاسیک اروپاست و نویسنده آن مشخص نیست. در این کتاب به بررسی و نقد سه شخصیت دینی یعنی موسی، عیسی و محمد پرداخته میشود.
  ترجمه انگلیسی این کتاب «The Three Imposters» در اینجا قابل دسترس می باشد.


• ۲. اسلام و مسلمانی، ابن وراق، ص ۵۱۵ ـ ۵۱۶
• ۳. تولد ديگر، شجاع الدين شفا ـ ص ۴۱۸
• ۴. اسلام و مسلمانی، ابن وراق، ص ۵۱۳