Persian

نظامی گنجوی

حکیم جمال الدین ابو محمد الیاس بن یوسف بن زکی بن مؤید نظامی گنجوی بزرگ‌ترین داستان‌سرای ایرانی منظومه‌های حماسی عاشقانه به زبان فارسی است که سبک داستان محاوره‌ای را وارد ادبیات داستانی منظوم فارسی کرد.

در تاريخ وفات نظامي هم چون تاريخ ولادت‌ش اختلاف است، حاجي خليفه 596 و آذر بيگدلي 589 و هدايت 576 و مولف نتايج الافکار 602 و تقي الدين کاشي 606ق. بنا به تحقيقي که آقاي دکتر صفا کرده است با احتساب 84 سال عمر نظامي و فرض اين که وي در سال 530 ولادت يافته باشد عدد 614 براي سال درگذشت او به صواب نزديک‌تر مي نمايد.

پدرش «یوسف» از اهالی تفرش و مادرش «رئیسه» کرد ایرانی بوده‌ است. او در سال 525 در «گنجه» متولد و همه عمر را به جز سفر کوتاهی که به دعوت «قزل ارسلان» به یکی از نواحی نزدیک کرد، در همانجا به سر برد، تا در سال 614 یا 619 در همین شهر وفات کرد و به خاک سپرده شد.

در زمان نظامي خرافات و اعتقاد به نحس بودن ستارگان وجود داشت. چون نظامي خود داراي فكر بلند بوده و در علوم عقلي و نقلي تبحر داشت، برخلاف مردم آن زمان كه عموماً ‌معتقد به تأثير نجوم و سعد و نحس كواكب و ايام هفته و ماه بودند، با كمال صراحت و شجاعت عقيده علمي خود را كه مخالف عقايد عمومي آن زمان بود بيان مي كند، و مي گويد ستارگان نيز خود مخلوق واجب الوجود هستند و هيچگونه تأثيري در سرنوشت و آينده فرزندان آدم ندارند.

چنانچه از اشعار او معلوم می شود «فضیلت نظامی منحصر به شعر و شاعری نبوده و از جوانی به فنون ادب و تاریخ و قصص علاقه داشته و درتحصیل علم همت کرده و مخصوصاً درنجوم صاحب اطلاع بوده است چنانکه خود گوید:
هر چه هست از دقیقه های نجوم با یکایک نهفته های علوم خواندم و هر ورق که می جستم چون ترا یافتم ورق شستم

نظامي با زني كه امير در بند او را تحفه فرستاده بود، ازدواج كرد، او را عاشقانه دوست مي داشت. مثنوي خسرو شيرين را متاثر از دوران خوش زندگي با همسرش مي داند كه «‌آفاق» نام داشت. كه در جواني چشم از جهان فرو بست. حاصل اين وصلت پسري بنام محمد است.

نظامي پس از مرگ آفاق دوبار ازدواج نمود كه علت آن مرگ زود هنگام همسرانش بود. نظامي به همسران خود احساسات لطيف و علاقه و محبتي خاص داشت. اين امر را مي توان در مثنويهاي عاشقانه او و مضامين دقيق و خيالات باريك وي يافت.

نظامي مرگ شيرين، قهرمان داستان و مظهر يك زن خوب را، كه در آغاز جواني و بهار زندگي با آنهمه زيبايي و دلبري رخت از جهان كشيد و در زير خاك پنهان شد، شبيه مرگ «‌آفاق» معشوق و محبوب جوانمرگ خود مي داند، و چنين مي آورد:
در اين افسانه شرط است اشك راندن گلابي تلخ بر شيرين فشاندن بحكم آنكه آن كم زندگاني چو گل بر باد شد روز جواني سبكرو چون بت قبچاق من بود گمان افتاد خود كآفاق من بود همايون پيكري نغز و خردمند فرستاده بمن داراي دربند

تحصیلات

بنابر بعضي اقوال، نظامي در طريقت و سيرو سلوك از مريدان «اخي فرج زنجاني» شمرده مي شد.
با مروري در آثار نظامي، اهتمام بسيار او در كسب دانش هاي زمان را يم توان مشاهده نمود، چنانكه آورده است:
به بازي نبردم جهان را به سر كه شغلي دگر بود جز خواب و خور نخفتم شبي شاد بر بستري كه نگشادم آن شب ز دانش دري

و چون نظامي در فراگيري علوم رايج رنج مي برد و هم روزگاران خود را از خود فروتر مي يابد، به ستايش خود مي پردازد:
ز چندين سخنگو سخن ياد دار سخن را منم در جهان يادگار سخن چون گرفت استقامت به من قيامت كند تا قيامت به من منم سر و پير اي باغ سخن به خدمت ميان بسته چون سرو من

سبك خاص ادبي نظامي

نظامی از شاعرانی است که باید او را در شمار ارکان شعر فارسی و از استادان مسلم ابن زبان دانست. وی از آن سخنگویانی است که مانند فردوسی و سعدی توانست به ایجاد و تکمیل سبک و روشی خاص دست یابد. اگر چه داستانسرایی در زبان فارسی به وسیله نظامی شروع نشده لیکن تنها شاعری که تا پایان قرن ششم توانسته است شعر تمثیلی را به حد اعلای تکامل برساند نظامی است.

وی در انتخاب الفاظ و کلمات مناسب و ایجاد ترکیبات خاص تازه و ابداع معانی و مضامین نو و دلپسند و تصویر جزئیات بانیروی تخیل و دقت در وصف مناظر و توصیف طبیعت و اشخاص و به کار بردن تشبیهات و استعارات مطبوع و نو، در شمار کسانی است که بعد از خود نظیری نیافته است.

با وجود آنکه آثار نظامی از نظر اطناب در سخن و بازی با لفاظ و آوردن اصطلاحات علمی و فلسفی و ترکیبات عربی فراوان و پیچیدگی معانی بعضی از ابیات ،قابل خرده گیری است، ولی «محاسن کلام او به قدری است که باید او را یکی از بزرگترین شعرای ایران نامید و مخصوصاً در فن خود بی همتا و بی نظیر معرفی کرد.

آثار نظامي

مهمترین و قدیمی ترین اثر او «پنج گنج» یا «خمسه» است که تعداد ابیات آن را «دولتشاه» تا حدود 20 هزار بیت نوشته و اکنون فقط مقداری از آن در دست است که این پنج مثنوی مشهور عبارتند از:
مخزن الاسرار، لیلی و مجنون، خسرو و شیرین، هفت پیکر، اسکندرنامه، که تمامی مثنویها به سبک عراقی و همگی نشان دهنده هنر سخنوری و بلاغت گویندهً توانای آن منظومه ها است.

از جمله شاعراني كه از آثار نظامي تقليد كرده اند عبارتند از:
امير خسرو دهلوي، جامي، هاتفي، قاسمي، وحشي، عرفي، مكتبي، فيضي فياضي، اشرف مراغي و آذر بيگدلي، خواجوي كرماني، هلالي جغتايي، مولانا هاشمي كرماني، مولانا نويدي شيرازي. ولی هیچکدام از آنان نتوانسته‌اند آنطور که باید و شاید از عهده تقلید برآیند.

1. قدیم ترین مثنوی نظامی مخزن الاسرار است
2. مثنوی خسرو و شیرین
3. مثنوی لیلی و مجنون
4. مثنوی هفت پیکر یا هفت گنبد یا بهرامنامه
5. مثنوی اسکندرنامه

منبع:
دانشنامه رشد chehreha.mahblog.com

پایگاه تاریخ و تمدن ایران بزرگ:
تجزیه‏ طلبی و نظامی گنجوی

Persian

پرشین خاک