مانی پیامبر نقاش

مانی از طبقه اشراف و نام پدرش فاتک یا پاتیگ از اهالی همدان بوده است ولی برخی هم او را از اهالی ری می دانند و نام مادرش مریم از خاندان کامسراگان با خویشاوندی با دودمان پادشاهی اشکانیان پارتی بود. او در سال ۲۱۶ میلادی سال چهارم سلطنت اردوان پادشاه اشکانی در نزدیکی تیسفون و یا به گفته برخی در دهکده ماردینر نزدیک شهر باستانی بابل و به گفته ابوریحان بیرونی در بابل در روستایی به نام مردنیو كه در نزدیكی شهر كوش واقع است، متولد شد.

مانی نیز مانند مسیح به طب ممارست داشته و یکی از خویشان پادشاه را که گرفتار مرضی بود وعده شفا داده بود که شفا پیدا نکرد و علت کدورت و غضب بهرام اول پادشاه ساسانی ناشی از آن بوده است.
مانی در زمان شاپور اول و چندین پادشاه دیگر می زیسته، و بنا به روایت تاریخی، پای مانی کج بوده است. مانی رتبه شماره ۸۳ در لیست موثرترین اشخاص تاریخ، رده بندی شده توسط مایکل اچ هارت را دارد.

مانی در كودكی به آیین مغتسله تربیت یافت. (فرقه مغتسله از صائبین هستند كه از سرزمین بابل برخاستند و چون پیوسته غسل می‌كنند، به این نام خوانده می‌شدند). اما بعد چون از ادیان زمان خود مانند زرتشتی وعیسوی و مذاهب گنوستیك (اختلا‌طی) خصوصا مسلك ابن دیصان و مرقیون آگاه شد، كیش مغتسله را انكاركرد.

ماني در ۲۴ سالگي به اعلام رسمي و همگاني رسالت خود فرمان يافت و ملكی به نام صاحب قرن، اسرار عالم و حقایق الهی را به او عرضه كرد و به او دستور داده شد تا آیین راستین را ترویج كند. دين وي در طول ساليان آينده از مصر تا چين گسترش يافت و به ديني جهاني مبدل گشت. اموزه هاي كيهان شناختي و يزدان شناختي ماني كمابيش آميزه اي از انگاره هاي گدوس و زرتشتي است.

دین مانی به گفته گئوویدن گرن مخلوطی آگاهانه از مسیحیت و زرتشتی‌گری و اعتقادات دیگر ایرانی‌است. بر مبنای معتقدات مذهبی ساكنان بین‌النهرین به صورت تحول یافته گنوسی و تعمید آن.

اعتقادات ایرانی با معتقدات مذهبی ساكنان بین‌النهرین آمیخته شده بود، از این رو مانویت پیش از هر مذهب دیگری امكان این را داشت كه دو رقیب بزرگ یعنی مسیحیت و الهیات ایرانی را به هم نزدیك كند و با این دو به تركیب بالا‌تری دست یابند كه برای مردم سرزمین بین‌النهرین نیز كه با فلسفه عرفانی آشوری و بابلی پرورش یافته بودند، قابل قبول باشد.

دین مانی چون ادعای عالم‌گیری داشت به همین دلیل اصولی از مذاهب دیگر، مانند مذاهب زرتشت، بودا و مسیح را اقتباس كرده است اما مذهب مانی فقط تركیب ساده‌ای از مذاهب مختلف نیست، بلكه مانی طریقه‌ای ایجاد كرد كه به علت خاصیت معنوی و عمومی‌آن بتواند درمحیط‌های مختلف اثر داشته باشد. عناصر هندی، ایرانی و مسیحی و یا حتی یونانی كه درمتون مذهب مانی دیده می‌شود، فی‌البداهه به وجود نیامده بلكه نتیجه یك اقتباس عمدی و سنجیده است. بنابراین، این سرچشمه و اصول و شكل اولیه فكر مانی مافوق این اقتباسات است.

به احتمال زیاد چیزی كه باعث توجه شاپور اول به دین مانی شد، در برداشتن افكار و عقاید مذهبی گوناگون بوده است، امپراتوری ساسانی سرزمین‌های وسیعی در غرب و شرق با اقوام و ملل گوناگون را تحت حكومت واحد درآورده بود و این امپراتوری علا‌وه بر قدرت مادی احتیاج به نیروی روحانی و معنوی نیز داشت، تا از طریق آن بر سراسر امپراتوری تسلط یابد. دین مانی این خواسته را عملی می‌خواست.


نوشته‌اند كه در زمان اردشیر توجه شاپور ولیعهد و جانشین آینده را به خود جلب نمود و دو تن از برادران شاپور، مهرشاد و پیروز به او گرویدند. تقاضای مانی از شاپور این بود كه وی اجازه دهد تا پیروانش به هر كجا كه می‌خواهند بروند و مورد اذیت و آزار قرار نگیرند. شاپور با تقاضای مانی جهت مساعدت موافقت كرد.
مانی در روز تاجگذاری شاپور کتاب شاپورگان را که مطالب آن مربوط به مبدا و معاد بود به شاپور تقدیم کرد.

دیاکونوف در تاریخ ایران باستان می نویسد:
او از طرف شاپور با لطف و عنایت خاصی مورد استقبال قرار گرفت و اجازه ترویج و انتشار اندیشه های نوین او در ایران به وی اعطا گردید، ولی هنگامی که تبلیغات آنان جنبه ضد دولتی گرفت تضیقات شدیدی علیه این مذهب و پیروانش آغار گردید.
برخی نوشته اند که چون مانی مانند مسیح از علم طب آگاهی داشت و شاپور علاج فرزند بیمار خود را از او خواست ولی طفل در آغوش وی جان داد و همین امر موجب بدبینی شاپور به مانی شد.
و از آنحا اذیت و آزار مانویان بدست روحانیون زردشتی آغاز شد و مانی را به زندان دنوش بردند و در سن ۶۰ سالگی در غل و زنجیر کشیدند تا بدرود حیات گفت.

اما بر طبق کتیبه کرتیر شاپور به مانی بدبین و وقتی او احساس خطر کرد به آسیای مرکزی فرار کرد. در تاریخ یعقوبی آمده است مانی در زمان بهرام اول به ایران بازگشت تا اینکه وهرام (بهرام) اول برادر هرمز اول که پادشاهی سست عنصر بود مانی را بدست موبدان زردشتی واگذاشت.
مجلس مباحثه عمومی تشکیل شد و مانی با موبدان موبد که هم خصم بود و هم قاضی به گفتگو پرداخت، شکی نیست که مانی مجاب و محکوم گردید و او را بعنوان خروج از دین به زندان افکندند و چندان عذاب دادند تا بدرود حیات گفت و این واقعه در سال ۲۷۶ در اواخر سلطنت وهرام اول اتفاق افتاد.

نویسنده حدودالعالم، کتابي مشهور که در ۳۷۲ ه. ق. تاليف شده ازمولفي نامعلوم، مرگ مانی را در رامهرمز نوشته است و اکثر نویسندگان هم به تبعیت از یکدیگر اعدام مانی را در گندی شاپور نوشته اند.
درصورتی که گندی شاپور اردوگاه اسرای رومی بود و بهرام اول در مقر سلطنتی خود یعنی بیشاپور مانی را بدست کرتیر و قضاوتهای او سپرد و این مطلب در متاب التنبیه و الاشراف مورخ موثق مسعودی که قدیمیترین سند محسوب می شود (۳۴۵ ه. ش) به صراحت آمده است.
وی در این مورد می نویسد: بهرام پسر هرمزد سه سال و سه ماه پادشاهی کرد و مانی و گروهی از پیروان او را کشت و این کار در شاپور فارس انجام گرفت. به نظر می رسد نویسندگانی که کشتن مانی را تحریف کرده اند و پوست آن را پر از کاه کرده اند، بهتر آن دانسته که پوست کاه شده مانی را هم در دروازه جندی شاپور آویزان کنند، چون پیروان مانی علاقمند بودند که قتل او را بوسیله دار به تقلید از مسیحیان عنوان کنند.

---

پس از مرگ مانی جانشین وی سیسی نوس مدت ۱۰ سال به تبلیغ مانویت مشغول بود ولی سرانجام او نیز دستگیر و به مرگ محکوم گردید.
پیروان مانی را صدیقون و سماعون ذکر کرده اند، صدیقون بر خلاف سماعون همسر اختیار نمی کردند.

مبلغان و پیروان او از ترکستان چین تا روم و مصر فعال بودند و کتابهایش را به زبانهای ایرانی پهلوی (فارسی میانه ساسانی), پهلوانیگ (پهلوی اشکانی = پارتی) و سغدی و زبانهای مجاور ایران همچون چینی , ترکی اویغوری , قبطی و یونانی ترجمه می‌کردند. آنان این دین را از طریق ترجمه کتابهای مقدس مانی به زبان مردم همان مناطق تبلیغ می‌کردند و این امر را مزیتی برای دین خود میدانستند.

در ابتدای قرن بیستم نوشته‌های بسیاری از پیروان مانی در معابد مانوی (مانستان‌های) مدفون در شنزارهای تورفان در چین کشف شد که بخش بزرگی از آنها در انستیتوی شرق شناسی برلین نگهداری می‌شوند. بخش‌هایی از این دست نوشته‌ها خوانده شده‌است و تلاش برای خواندن بقیه آنها همچنان ادامه دارد. آن‌ها به زبانهای مختلف و به خط مانوی که از ابداعات خود مانی بوده‌است نوشته شده‌اند.