خواجه نظام الملک طوسی

ابوعلی حسن بن علی بن اسحق ملقب به نظام الملك در سال ۴۰۸ یا ۴۱۰ ه.ق در نوغان یكی از روستاهای رادكان طوس دیده به جهان گشود و كودكی خود را در همان شهر سپری كرد. در همانجا بود كه صوفی مشهور ابوسعید ابوالخیر بعد از دیدن وی به او لقب «خواجه جهان» را اعطا كرد.
پدرش علي ابن اسحاق بر دهقاني اشتغال داشته و از ياران محمود سبكتكين به شمار مي‌آمد وی در سن ۱۱ سالگی قرآن و سپس فقه شافعی و حدیث را فرا گرفت، بعد از استیلای سلجوقیان بر بلخ كه ابوعلی بن شاذان به وزارت چغری بیگ رسید نظام الملك را در خدمت خود به دبیری الب ارسلان رسانید، پس از آن كه الب ارسلان به جای پدر به حكومت سرتاسر خراسان رسید خواجه را در سال ۴۵۱ به وزارت برگزید.
الب ارسلان منطقه توس را به خواجه نظام‌الملک بخشیده بود. وی در آبادانی این بخش ایران کوشش بسیار نمود تا آنجا که زمینهای خواجه را در توس با زیباترین باغهای تاریخ جهان برابر می‌دانستند.

خواجه در محيطي ديده به جهان گشوده، رشد يافته بود كه مذهب بر همه چيز آن غلبه داشت. و چند سالي پيش از آنكه او زمام كلي امور حكومت را به دست گيرد، حنفيه خراسان روز گار را بر شافعيه تنگ ميكردند، و خواجه كه خود از شافعي مذهبان متعصب بود از اين وضع خشنود نبود.
نظام الملك كه از هوا داران سر سخت خلافت عباسي بود به هيچ وجه نميخواست كه اعتقاد به خلفاي فاطمي كه از دشمنان آل عباس بودند در حوزه فرمانروائي او رواج گيرد.

از طرفی نیز نهضت نامرئي، تندرو و سريعاٌ در حال رشد اسماعيليه (فرقه حسن صباح) كه دشمن سرسخت و كينه توزي چون خواجه را در مقابل خود ميديد بسياري از توده هاي ناراضي و مخالف سياست نظام الملك را بخود جذب و روز به روز بر دامنه فعاليت خود مي افزود.

از اينرو نظام الملك تمامي تلاش خود را متوجه ريشه كن ساختن عناصر شيعه و اسماعيلي نمود كه به نظر او دشمن مشتركي بودند براي مذاهب چهار گانه اهل سنت، خواجه با قدرت قلم و قدم به اين فرقه ها رحم نكرد، چنانكه از يك سو بخش عمده كتاب سياست نامه خود را به بيان مثائب شيعه و باطنيه اختصاص داد و آنان را در رديف گبران وسرخ جامه گان و خرمدينان معرفي نمود و پادشاه وقت را از دخالت دادن ايشان در امور دولتي بر حذر داشت و از سوي ديگر به فكر تاسيس مراكزي افتاد كه از هر جهت بتوانند به آرزو هاي او در تحقق بخشيدن به مبارزه با اين فرقه ها جامه عمل بپوشاند. از اين جهت مدارس نظاميه را به منظور اقدامي متقابل در برابر جامع الازهر كه مركز فعال علمي و فرهنگي فاطميان مصر بود تاسيس كرد.


خواجه از سال ۴۶۵-۴۸۵ ه. ق. (۱۰۷۲-۱۰۹۲ م) توانست مدارسى تحت عنوان نظاميه، در شهرهاى بلخ، نيشابور، هرات، اصفهان، بصره، مرو، آمل، موصل و بغداد بنا كند كه باشكوه ترين آنها مدرسه نظاميه بغداد بود.
در اين مدارس در واقع در حكم مدرسه و دانشگاه را داشتند، درسهايي چون فقه، حديث، تفسير، علوم ادبي، رياضيات، طب و حكمت تدريس مي‌شد و همچنين كليه مدارس داراي كتابخانه‌هايي معتبر بودند و در اين مدارس هر دانشجويي حجره خاص خود داشت و مقرري ماهيانه مي‌گرفتند و خوراك و خوابگاه نيز بر عهده دانشگاه بود.
با توجه به تاريخ ساخت نظاميه ها مى توان پى برد كه كشور پهناور ايران در قرن يازدهم ميلادى در زمينه ساختن دانشگاه و مدارس عالى يك تا دو قرن از اروپا جلوتر بوده است. زيرا دانشگاه هاى آكسفورد و كمبريج در انگلستان به ترتيب در سال هاى ۱۲۱۴م. و ۱۲۳۱م. بنا شده و دانشگاه هاى مون پليه و پاريس در سال هاى ۱۲۲۰م. و ۱۲۰۰م. ساخته شده اند و دانشگاه هاى ناپل در ۱۲۲۴م. و بولونى در ۱۲۲۹م. بنا شده اند.


قتل نظام الملک:

چون تركان خاتون زوجه ملك شاه مى خواست كه فرزند خردسال خود محمود را به عنوان وليعهد انتخاب نمايد. در صورتي كه خواجه نظام الملك با اين تصميم تركان خاتون موافق نبود. از اين جهت تركان خاتون به اتفاق تاج الملك كه وزير او بود توطئه قتل خواجه نظام الملك را طراحي كردند. آنان ضمن تماس محرمانه با يكي از اعضاي فرقه اسماعيليه كه با نظام الملك عداوت داشتند ترتيب قتل خواجه را دادند.
خواجه در شنبه دهم رمضان ۴۸۵ (۱۰۹۲ م) در سفري به نهاوند و به روايتي ديگر در صحنه نزديك كرمانشاه به وسيله يكي از فداييان اسماعيليه به نام ابوطاهر اراني که خود را در لباس صوفی گری به خواجه نزديك نمود و با با خنجري به قتل رسيد.
گويند كه جنازه او را به اصفهان منتقل كرده در محله احمدآباد (محله كران) كوچه دارالبطيخ دفن نمودند. يك ماه بعد ملك شاه سلجوقي به طور مرموزي وفات يافت. عده اي گفته اند كه غلامان نظاميه به انتقام خون مخدوم خود نظام الملك، ملك شاه را مسموم ساخته اند.

بعد از مرگ نظام الملك و ملك شاه زوجه پادشاه يعني تركان خاتون پسر خردسال خود محمود را در اصفهان به تخت نشاند. بركيارق پسر ارشد ملك شاه كه از زن ديگر بود، اصفهان را محاصره كرد و تاج الملك را كه همدست تركان خاتون بود دستگير كرد و كشت. تركان خاتون پانصد هزار دينار به او داد كه از تسخير اصفهان منصرف شود. پس از فوت تركان خاتون و پسرش محمود، بركيارق در ۴۸۸ ه ق اصفهان را گرفت و بر تخت نشست و پسران خواجه نظام الملك را به وزارت برگزيد و بدين ترتيب با كشته شدن نظام الملك به علت آنكه فرزندانش به وزارت سلجوقيان رسيدند، مى توان گفت كه شيوه و خط مشي سياسي نظام الملك ادامه يافت...


آثار خواجه نظام الملک طوسی:

• دستورالوزاره
كه گويا اثري از آن باقي نمانده است.


• وصيت‌ نامه نظام الملك
نوشته كوتاه ديگري که از وي بر جاي مانده كه عبارت از وصيت‌نامه اندرزنامه های وي است


• سياست‌نامه يا سيرالملوك - به معناي روش پادشاهان
خواجه از نویسندگان چیره دست ادب فارسی نیز به شمار می رود. او تجربه ی سالیان دراز وزارت خویش را در کتابی به نام سیاست نامه گردآوری کرده است.
اين كتاب نخستين بار در سال ۱۸۹۱ ميلادي در فرانسه به چاپ رسيد و سپس به زبان‌هاي فرانسه، روسي، آلماني و انگيسي ترجمه شد. سرانجام در ايران نيز به چاپ رسيد.


• همکاری در پردازش تقویم جلالی با دانشمندانی همچون خيام نيشابورى
خواجه در ۴۷۱ ه. ق (۱۰۷۹م) به حكيم عمرخيام نيشابورى سفارش كرد تا تقويم هجرى شمسى را براى ايران ترتيب دهد. لذا خيام به كمك رياضيدانان و منجمين ۱۵ مارس ۱۰۷۹ ميلادى كه مطابق با ۹ رمضان ۴۷۱ و مصادف با اعتدال ربيعى بود، تقويم ايران را اصلاح كرد و اول فروردين ۴۵۸ هجرى شمسى طبق اين تقويم رسميت يافت. طبق اين سالشمار روز اول بهار هر سال، اول فروردين سال هجرى شمسى است.

خواجه نظام الملک طوسی - جزیره دانش
مدارس نظاميه - لغت نامه دهخدا